Samen met mijn goede vriend, medeslavist en professor moraalfilosofie Benjamin De Mesel (KU Leuven) schreef ik een essay over de morele verantwoordelijkheid van de modale Rus ten aanzien van de oorlog in Oekraïne.
In De Morgen verscheen eerder een sterk ingekorte versie, als opiniestuk achter een paywall. Maar in het cultuurmagazine rekto:verso, en hieronder, kan je vanaf vandaag de uitgebreide en geüpdatete versie lezen.
In dit stuk hebben we aandacht voor de rol van Russische kunstenaars en auteurs die hun verantwoordelijkheid opnemen, alsook voor de zin en onzin van Westerse sancties tegenover de Russische culturele sector.
Pieter Boulogne
‘70% van de Russen’
Elke dag bereiken ons nieuwe gruwelberichten uit Oekraïne. De morele verantwoordelijkheid van het Russische regime is verpletterend, maar wat met Ivan met de berenmuts? Het antwoord op die vraag heeft gevolgen voor welke sancties gepast zijn en voor de manier waarop gewone Russen in de toekomst met de oorlog zullen moeten omgaan.
In discussies op sociale media wordt soms verwezen naar statistisch onderzoek, zoals dat van Russian Field, dat stelt dat 60% of zelfs 70% van de Russische respondenten ‘de handelingen van het Russische leger’ in Oekraïne steunt. Kunnen we dan niet gewoon concluderen dat de modale Rus moreel verantwoordelijk is, en hem met een gerust gemoed bestoken met allerhande sancties? Wij denken dat dit te kort door de bocht is, al was het maar omdat de statistieken niet representatief zijn. Russen voelen zich immers niet vrij om hun mening over de oorlog in Oekraïne te geven. De lage responsgraad spreekt hierover boekdelen: slechts 5% van de 31.313 Russen die tussen 13 en 16 maart telefonisch uitgenodigd werden om deel te nemen aan het onderzoek was bereid om zich uit te spreken. Laat ons, om ernstiger te peilen naar de morele verantwoordelijkheid van de Russen voor de oorlog in Oekraïne, eerst een onderscheid maken tussen individuele en collectieve verantwoordelijkheid.
Individuele verantwoordelijkheid
Voor individuele verantwoordelijkheid moeten minstens twee voorwaarden vervuld zijn. Ten eerste is er een kennisvoorwaarde: je moet weten wat je doet, of je had het moeten weten. Geldt dat voor de modale Rus?
Sinds de Maidanopstand van 2014 draait de Russische propaganda over Oekraïne op volle toeren. Volgens het officiële Russische narratief, dat de Russen wordt ingelepeld via televisie, kranten en sociale media, is de legitiem verkozen pro-Russische president Janoekovitsj afgezet op onconstitutionele wijze, met een door het Westen gesteunde staatsgreep. Sindsdien zou Oekraïne in handen zijn van een ultranationalistisch, drugsverslaafd regime, dat de jacht geopend heeft op de miljoenen Oekraïners met Russisch als moedertaal en uit is op een militaire confrontatie met Rusland.
Tijdens de oorlog geldt in Rusland de facto een staat van beleg, waarin de laatste restanten van de vrijheid van meningsuiting aan banden zijn gelegd. De oorlog mag geen ‘oorlog’ genoemd worden. De beelden over de verwoestingen van de Russische troepen in Oekraïne bereiken de modale Rus niet, of ze worden afgedaan als fake news. In de plaats daarvan krijgen Russische televisiekijkers verhalen over de gruweldaden van de Oekraïense strijdkrachten. Veel Russen weten echt niet wat er gaande is. Een deel van de respondenten die in sociologisch onderzoek hun steun lijken uit te spreken voor de oorlog in Oekraïne, steunt een militaire vredesoperatie die in werkelijkheid niet bestaat.
Niet voor alle individuele Russische burgers geldt echter dat ze zich achter hun onwetendheid mogen verschuilen. Sommigen hadden beter kunnen en moeten weten. De plicht je te informeren rust in het bijzonder op burgers die de sociale positie en de cognitieve mogelijkheden hebben om dat te doen. In principe waren er tot op het moment van de invasie in het Russische medialandschap meer dan genoeg dissidente geluiden te horen: pakweg via de radiozender Echo Moskvy, de krant Novaja Gazeta en het online-televisieplatform TV Rain kon in theorie iedere Rus die dat wenste op eenvoudige wijze betrouwbare informatie vinden over de situatie in Oekraïne. Deze bronnen werden de afgelopen jaren echter gediscrediteerd en gecriminaliseerd door de Russische overheid. Kort na de uitbraak van de oorlog werden Echo Moskvy, TV Rain en uiteindelijk ook Novaja Gazeta helemaal monddood gemaakt. De oorlogscensuur wordt bewaakt aan de hand van een nieuw aangenomen wet die tot 15 jaar gevangenisstraf voorziet voor wie zogenaamd valse informatie over de Russische troepen verspreidt. Daarnaast worden er hetzes georganiseerd tegen zogenaamde ‘landverraders’. Niet iedereen doorziet dit cynische spel of kan zelf op zoek gaan naar betrouwbare informatie. Maar wat met bijvoorbeeld professoren en bedrijfsleiders met buitenlandse contacten? In hun geval zal ‘Wir haben es nicht gewußt’ weinig geloofwaardig klinken.
Dat brengt ons bij de tweede voorwaarde voor individuele morele verantwoordelijkheid: controle. Je kan niet moreel verantwoordelijk zijn voor zaken waar je geen enkele controle over hebt. Dat lijkt de meeste gewone Russen vrij te pleiten, want als individu kunnen zij de loop van de oorlog op geen enkele manier beïnvloeden. Ook niet wanneer hij of zij de straat opgaat met een plakkaat, want binnen de kortste keren wordt wie dat doet hardhandig gearresteerd. Volgens cijfers van het onafhankelijke mensenrechtenplatform OVD-info waren op 10 april al ruim 15.000 Russische anti-oorlogsactivisten opgepakt, terwijl de brutaliteit van de oorlog alleen maar toeneemt.
Toch zijn er ook heel wat Russen die wel (enige) controle kunnen uitoefenen op het verloop van de oorlog in Oekraïne. Met name militairen hebben invloed op de handelingen van het Russische leger. Dat zij niet zelf gekozen hebben voor deze oorlog en krijgsraad riskeren in geval van insubordinatie zijn verzachtende omstandigheden. Desalniettemin hebben vele tientallen beroepssoldaten geweigerd om in Oekraïne te gaan vechten, aldus Current Time TV.
Daarnaast kan je ook spreken van individuele verantwoordelijkheid voor wie bijdraagt aan de oorlog van Rusland in Oekraïne door mee te draaien in de oorlogspropagandamachine. Marina Ovsjannikova, die jarenlang getrouwe medewerkster was van de propagandazender Pervyj Kanal, lijkt haar individuele verantwoordelijkheid goed aangevoeld te hebben. Op 14 maart 2022 verstoorde ze een live nieuwsuitzending met een plakkaat waarop te lezen stond: ‘NO WAR, STOP DE OORLOG, GELOOF DE PROPAGANDA NIET, U WORDT BELOGEN, RUSSIANS AGAINST WAR’.
Voor het gros van de Russen geldt echter dat zij niet de nodige kennis en controle hebben om individueel verantwoordelijk te kunnen worden gesteld. Zijn de sancties die het gros van de individuele Russen treffen dan wel gerechtvaardigd? Daarvoor hebben we collectieve verantwoordelijkheid nodig.
Collectieve verantwoordelijkheid
Collectieve verantwoordelijkheid is verantwoordelijkheid als groep of als lid van een groep. Soms kan je als lid van een groep verantwoordelijk zijn zonder dat je individueel verantwoordelijk bent. We nemen een voorbeeld van de Amerikaanse filosofe Virginia Held. Iemand wordt door een grote groep mensen in elkaar geslagen terwijl een nog grotere groep omstaanders toekijkt. Niemand uit de groep is individueel in staat om iets aan de situatie te veranderen, omdat het aantal aanvallers daarvoor veel te groot is. Individueel zijn de omstaanders niet verantwoordelijk wegens een gebrek aan controle, maar de groep had die controle wel en is dus collectief verantwoordelijk.
De voorwaarden voor collectieve verantwoordelijkheid zijn dezelfde als die voor individuele verantwoordelijkheid, maar dan op groepsniveau. De gewone Russen zijn collectief verantwoordelijk voor de oorlog in Oekraïne als ze, als groep, de nodige kennis en controle hebben. Wat kennis betreft, kan ook hier aangehaald worden dat veel Russen niet weten wat er gaande is. Maar de intelligentsia weet het wel, of kan het te weten komen. Een groep kan de krachten bundelen, informatie uitwisselen. Dat op groepsniveau het gebrek aan kennis niet het probleem is, blijkt uit tientallen open brieven en publiekelijke statements van bekende en minder bekende Russen. Bijvoorbeeld de bekende Russische rockmuzikant Boris Grebensjtjsikov wond er op 28 februari 2022, in een videoboodschap die via Facebook verspreid werd, geen doekjes om: ‘De oorlog tussen Rusland en Oekraïne is waanzin. En de mensen die deze ontketenden zijn een schande voor Rusland’.
Controle is moeilijker. De Russen hebben niet democratisch beslist om een oorlog te beginnen: op geen enkel moment heeft de Russische president aan zijn bevolking om een oorlogsmandaat gevraagd. Op het moment dat Poetin bezig was met zijn troepenopbouw aan de buitengrenzen van Oekraïne, beweerde hij ook tegenover zijn eigen onderdanen dat hij geen invasie plande. Volgens de onafhankelijke Russische organisatie Levada Center geloofde aan de vooravond van de invasie slechts een minderheid van de Russen dat de spanningen tussen Oekraïne en Rusland zouden uitmonden in een oorlog.
Belangrijker nog is dat de Russen als groep sinds de uitbraak van de oorlog geen directe controle hebben over haar verloop. Zelfs als een meerderheid van de Russen de oorlog zou willen stoppen en bereid zou zijn om hiervoor de straat op te gaan, dan nog is de kans groot dat hen dit niet zou lukken. Poetins Rusland is een goed geoliede persoonlijke dictatuur, die sinds de Moskouse protesten van 2012 voorzien is op pogingen van het volk om een eigen beleid te kiezen. De oproerpolitie, het leger, de politie en de geheime dienst staan klaar om massabetogingen in de kiem te smoren, koste wat het kost. Wie toch deelneemt, riskeert jarenlange opsluiting in een Russische strafkolonie. Zouden wij, Belgen of Nederlanders, collectief protesteren als onze baan, onze vrijheid en de veiligheid van onze naasten op het spel staan?
Maar hoewel ze geen directe controle hebben op het verloop van de oorlog, hadden de Russen wél een zekere controle over de totstandkoming van het regime dat de oorlog voert. Niet zozeer omdat Russen op grote schaal voor Poetin gestemd hebben, want van vrije verkiezingen is al lang geen sprake meer. Wel heeft de middenklasse de voorbije decennia massa’s kansen laten liggen om een middenveld te ontwikkelen dat democratische waarden zou kunnen uitdragen en dat collectief handelen van onderuit zou kunnen organiseren. Ze heeft zich onder Poetin gelaafd aan haar groeiende levensstandaard en had geen zin een luis te worden in de pels van het huidige regime, ook al maakte het zich openlijk schuldig aan mensenrechtenschendingen.
De Russische dichter en activist Kirill Medvedev waarschuwde in 2004 al, in zijn poëtisch essay ‘Mijn fascisme’, voor de gevaren van politieke onverschilligheid. Hij deed toen heel sombere voorspellingen over de toekomst van zijn land:
Het esthetische klimaat in ons land is afschuwelijk geworden. Het nationale cultuurbewustzijn is een stinkend moeras, half Sovjet en half bourgeois, waarin de lijken van Poesjkin, Dostojevski, Jozef Stalin, Alla Poegatsjova en Jezus Christus liggen te ontbinden. Rusland lijkt op een rottende bal, een misbaksel, van boven bedekt met bladgoud en van binnen propvol afval: pulpvoedsel, pulpideologie, pulpcultuur; de brokstukken van religie, de brokstukken van ons Sovjetwereldje, de brokstukken van ons dode imperium. Dat alles puilt aan alle kanten uit deze bolstaande bal, die aan het rollen is geslagen, steeds sneller en sneller. Klaar om in stukken uiteen te spatten of anders wie in zijn weg loopt plat te walsen. (Alles is slecht, Leesmagazijn, 2014)
Meer recentelijk betoogde ook de Russische schrijver Michail Sjisjkin, in een opiniestuk in The Guardian, dat Poetin ‘een symptoom is, en niet de ziekte’. In dit licht lijken de collectieve kennis en controle van de Russische samenleving toereikend om te kunnen spreken over een beperkte mate van collectieve verantwoordelijkheid voor de oorlog in Oekraïne.
Sancties ondergaan
Dat betekent dat collectieve sancties moreel niet noodzakelijk ongepast zijn, zelfs al treffen ze ook mensen die geen individuele verantwoordelijkheid dragen. Gevoel voor proportie is daarbij uiteraard aangewezen: de collectieve verantwoordelijkheid van gewone Russen is heel beperkt vergeleken met die van het regime, en bovendien is ze indirect (verantwoordelijkheid om een schurkenregime tot stand te brengen, eerder dan rechtstreekse verantwoordelijkheid voor de oorlog). Sancties moeten dus in de eerste plaats het regime treffen, al is de toepassing van dat principe in de praktijk niet eenvoudig. Economische sancties om een dure oorlog te bemoeilijken zijn op het regime gericht, maar raken ook de gewone Rus.
Er zijn echter ook sancties die het regime amper treffen en daarom moreel bedenkelijk zijn. De beslissing van Minister van Onderwijs Ben Weyts om Russische studenten, ongeacht hun politieke stellingname, niet langer studiebeurzen toe te kennen, is er zo een. De motivatie is nobel:
Vlaanderen is een natie die zich de wreedheden van de oorlog maar al te goed herinnert. Daarom zijn wij sterk toegewijd aan de vrede. De gedachten van het Vlaamse volk zijn bij de Oekraïners. Wij hopen dat deze acties onze steun aan de Oekraïense zaak tonen.
Dat laatste is nog maar de vraag. Buitenlandse studieverblijven helpen Russische jongeren immers om zich te informeren over wat er in Oekraïne gaande is, en om inspiratie op te doen voor democratisering. Een andere slag in de lucht is de annulering door de stad Kortrijk van een dansvoorstelling van het Sint Petersburg Festival Ballet, dat zich nota bene openlijk tegen de oorlog verzet. In zijn argumentatie verwees schepen Axel Ronse onder meer naar de belastingen die het gezelschap mogelijk aan de Russische schatkist zou betalen. In het licht van de diamant-, olie- en gashandel met Rusland, die vooralsnog verdergaat, overtuigt dat argument niet echt.
Je kan ook je wenkbrauwen ophalen bij goedbedoelde beslissingen die al lang overleden Russen of – wat nog gekker is – de Russische taal viseren. Het bestuur van de Milanese universiteit Bicocca besliste kort na de invasie om een vierdelige lezingenreeks over Fjodor Dostojevski te annuleren, om controverse te vermijden. Wie een beetje vertrouwd is met de denkwereld van de schrijver, moet toegeven dat hij zich inderdaad aan de zijde van de imperialistische macht schaarde – maar hem behandelen als een verlengstuk van het Poetinregime is toch wat kort door de bocht.
Dichter bij huis besliste radiozender Klara om de geplande Zevende symfonie van de Sovjetcomponist Dmitri Sjostakovitsj niet live uit te zenden, om te vermijden dat luisteraars zoiets als ‘kwetsend zouden ervaren’. Ironisch daarbij is dat amper twee maanden eerder, in december 2021, in Sint-Petersburg een concert met composities op revolutionaire poëzie van dezelfde componist in de Kerk van de Verlosser op het Bloed van hogerhand verbod kreeg. Het zou dus ook een statement tegen het Poetinregime kunnen zijn om Sjostakovitsj wél te programmeren.
De Nederlandse literair vertaler Arie van der Ent, op zijn beurt, publiceerde een manifest waarin hij aankondigde om zolang Poetin in het Kremlin zit geen Russische literatuur meer te vertalen. ‘Zeker, het is vast een van de kleinere sancties die de Man of Evil zullen treffen, maar voor mij is het het beste “offer” dat ik kan brengen,’ legde hij uit.
Aan de KU Leuven werd dan weer een geplande presentatie van het Vlaams-Russisch woordenboek van Emmanuel Waegemans en Vladimir Ronin van hogerhand on hold gezet ‘in het licht van de verdere escalatie van de oorlog in Oekraïne en de snel toenemende stroom van Oekraïense vluchtelingen’ (die vaak Russisch als moedertaal hebben en bij hun opvang in Vlaanderen aangewezen zijn op Russisch-Nederlandse tolken). Sommige beperkende maatregelen lijken eerder ingegeven door emotie, of door profileringsdrang, dan door morele en andere rationele overwegingen.
Verantwoordelijkheid opnemen
Russen hoeven hun collectieve verantwoordelijkheid niet alleen maar te ondergaan, maar kunnen die ook actief opnemen: door zoveel mogelijk de druk op het regime om de oorlog te stoppen op te voeren. Concreet wil dat zeggen dat alle Russen die niet gehersenspoeld zijn, los van hun eventuele individuele verantwoordelijkheid, nu tezamen moeten bijdragen tot een maatschappelijke bewustwording over de misdaden die in Oekraïne gepleegd worden. Sommige Russische activisten, die individueel protesteren omdat ze de collectieve verantwoordelijkheid aanvoelen, laten zich inspireren door de 19de-eeuwse antitsaristische Russische filosoof Aleksander Herzen:
Als onze oproep geen gehoor vindt, als in deze donkere nacht geen straaltje redelijkheid doordringt en geen ontnuchterend woord boven het lawaai van de patriottische orgie uitstijgt, dan blijven wij alleen achter met ons protest, maar we staken het niet. Wij herhalen het, om te getuigen dat er tijdens de algemene roes van bekrompen patriottisme ook nog mensen waren die ter wille van het toekomstige ontluikende Rusland afstand namen van het in verval geraakte rijk.
Een heroïsch voorbeeld van individuele opname van collectieve verantwoordelijkheid werd op 14 april 2022 gegeven door de Sint-Peterburgse kunstenares Sasja Skotsjilenko: in haar plaatselijke kruidenierswinkel verving ze productinformatie door de tekst ‘IN MARIOEPOL HEEFT HET RUSSISCHE LEGER EEN KUNSTSCHOOL GEBOMBARDEERD TERWIJL DAARIN 400 MENSEN BESCHUTTING TEGEN DE BESCHIETINGEN ZOCHTEN’. Hiervoor werd een strafzaak aangespannen, die haar tot 10 jaar gevangenis kan opleveren. Je mag echter niet van alle Russische burgers verwachten, laat staan eisen, dat ze voor de goede zaak hun vrijheid riskeren. Ook een openhartig gesprek over de oorlog in intieme kring is, in de huidige sfeer van verklikking, een prijzenswaardige verzetsdaad.
Veel Russen die tegen de oorlog zijn zien het niet (langer) zitten om het gevecht met de Russische repressie- en propagandamachine aan te gaan, en hebben het land verlaten. Omdat er geen visumplicht geldt voor alle buurlanden van Rusland (zoals Georgië en Armenië), zijn er geen precieze betrouwbare cijfers beschikbaar, maar sommige analisten maken gewag van de grootste exodus uit Rusland sinds de Oktoberrevolutie van 1917. Het zou kunnen gaan over honderdduizenden of zelfs meer dan een miljoen Russen. Onder deze emigranten zijn er heel wat kunstenaars en intellectuelen, waaronder ook medewerkers van de opgeheven radiozender Echo Moskvy en de televisiezender TV Rain. Toen deze enorme brain drain nog maar net op gang kwam, op 7 maart 2022, riep de hierboven vermelde Russische dichter Kirill Medvedev de emigranten op zijn Facebookpagina op om, met het oog op de toekomstige democratisering van Rusland, hun bereidheid te behouden om terug te keren en in die geest ook hun kinderen op te voeden. Intussen heeft ook hij de emigratie vervoegd.
Na de oorlog zal het zaak zijn om een collectieve herinneringscultuur uit te bouwen. Veeleer dan pakweg de krampachtige omgang van België met de kolonisatie, kan de omgang van de Duitsers met de Tweede Wereldoorlog daarbij als model dienen. Collectieve verantwoordelijkheid blijft aan een groep kleven, ook nadat de individueel verantwoordelijken er niet meer zijn. Wandaden uit het collectieve geheugen wissen is postuum onrecht doen aan de slachtoffers. Angela Merkel sprak in dat verband van Duitslands ‘eeuwige verantwoordelijkheid’ (immerwährende Verantwortung). Die eeuwige verantwoordelijkheid opnemen en het (nieuwe) regime dwingen om dat te doen is een taak voor de gewone Russen van deze en toekomstige generaties. Dat is de ware denazificatie die Rusland moet doorvoeren. De burgerrechtenorganisatie Memorial, gericht op ‘de bevordering van de openbaarmaking van de waarheid met betrekking tot het historisch verleden en de bestendiging van de nagedachtenis van de slachtoffers van politieke vervolging die wordt uitgevoerd door totalitaire regimes’, is goed geplaatst om hierin een voortrekkersrol te spelen. Dan moet wel eerst haar recente ontbinding door het corrupte Russische hooggerechtshof worden teruggedraaid. De Russen hebben werk voor de boeg. Laten we ook hen helpen.
Van Poesjkin tot Poetin en snel terug 