Van Poesjkin tot Poetin en snel terug

Dit artikel, verschenen in het tijdschrift Praagse Perspectieven (2016, Nr. 10) gaat over de schandaal- en succesroman De helaasheid der dingen van de Vlaamse schrijver Dimitri Verhulst, waarin het hoofdpersonage met afstand terugblikt op zijn kansarme jeugd in het fictieve Reetveerdegem. Het boek wordt gevolgd in zijn Nachleben als film in het Russische taalgebied. Centraal staat de vraag in hoeverre het Vlaamse receptiemotief, dat critici in het Nederlandse taalgebied vrijwel unaniem omarmden, tezamen met de door Felix Van Groeningen geregisseerde film De helaasheid der dingen exporteerbaar is naar Rusland. Om die vraag te beantwoorden worden, rekening houdend met het referentiekader van de Russische kijker, de keuzes van de Russische audiovisuele vertaler van Flamandskie natjoermorty (Vlaamse stillevens) onder de loep genomen.  

 

Inleiding

‘Alle beschaving is zoek wanneer de rituelen niet meer worden gerespecteerd. Het voorstel dat mijn vader hen daar deed, moet hen in zekere zin tevreden hebben gestemd. Want als mijn vader al het inzicht had om zich van de drank te laten behelpen, dan zou dat spoedig ook van hen kunnen worden verwacht. Daarom deed het hen deugd te zien hoe gulzig mijn vader die middag zijn snor in het bierschuim plantte, was het een opluchting de glans in zijn ogen te noteren telkens wanneer hij het gele vocht in zijn strot kieperde aan een tempo dat men als een sportieve prestatie zou kunnen bestempelen. Tien kroegen en dubbel zoveel glazen later leek geen van mijn nonkels noch mijn vader zich nog te herinneren wat de aanleiding voor dit uitje was geweest.’ (Verhulst 2007: 112) In De helaasheid der dingen van Dimitri Verhulst blikt een autodiëgetische verteller terug op zijn jeugd te midden van zijn marginale, seksistische, alcoholische, maar toch liefhebbende familieleden, in de fictieve Oost-Vlaamse voorstadgemeente met de klinkende naam Reetveerdegem.

De autobiografisch gekleurde roman van Verhulst was naar de maatstaven van de commercie en de kritiek een schot in de roos. Tussen 2006 en vandaag verschenen al meer dan vijftig herdrukken. Critici in Vlaanderen en Nederland staken er hun loftrompet over uit, er te pas en te onpas op wijzend dat dit boek over primitieve Vlamingen ‘typisch Vlaams’ is. Verhulst zelf haalt daarbij zijn wenkbrauwen op. In een interview met Réthelyi (2014: 7), dat plaatsvond tijdens een workshop van CODL in Rome,[1] reageerde de Vlaamse schrijver defensief op de vaststelling dat Nederlanders zijn boek typisch Vlaams vinden: ‘Ook in Vlaanderen werd dit wel als een Vlaams boek gezien, hoor. Men doet dat wel graag in Vlaanderen, vinden dat iets typisch Vlaams is terwijl het gaat om dingen die je overal ter wereld hebt. Ik vond het bijvoorbeeld erg prettig om mijn Japanse uitgever te horen zeggen dat dit nu eens een typisch Japans boek is. Drankproblematiek is overal ter wereld aanwezig, helaas.’[2] Het gros van de Nederlandse en Vlaamse critici die zich over De helaasheid der dingen uit hebben gesproken is het dus met de schrijver oneens over de vermeende typisch Vlaamse dimensie. Ook de film De helaasheid der dingen (2009), waarmee Felix van Groeningen alle commerciële verwachtingen in binnen- en buitenland overtrof, wordt door Nederlandse en Vlaamse critici systematisch als een document over Vlaanderen besproken (Boulogne, Brems en Vanasten 2015).

In deze bijdrage wordt een poging ondernomen om na te gaan in hoeverre deze dominante interpretatie, volgens welke De helaasheid der dingen een document is over Vlaanderen, kan standhouden indien tegelijkertijd twee grenzen overgestoken worden: die van het Nederlandse taalgebied naar het Russische, en die van het boek naar de film. Hoe Vlaams is de film De helaasheid der dingen in een Russische context? De bedoeling is niet om de schrijver of zijn Nederlandstalige critici in het (on)gelijk te stellen. Wel wordt een aanzet gegeven tot onderzoek gericht op ‘texts across time, but above all in their reappearance in new guises in different places and media; in their capacity to move, mobilize, and generate new cultural activities’ (Rigney 2012: 12). Wat De helaasheid der dingen betreft, komen verscheidene facetten van dergelijk onderzoek aan bod in het webdossier dat Filter in het voorjaar van 2015 publiceerde. Eén van de daarin opgenomen artikels concentreert zich op de relatie tussen het boek en de gelijknamige verfilming van De helaasheid der dingen, en op de mate waarin boek- en filmreceptie met elkaar verstrengeld raken in, respectievelijk, het Nederlandse, het Franse en Russische taalgebied (Boulogne, Brems en Vanasten 2015). Dit stuk, dat qua opzet beperkt is tot een peiling naar de invloed van de audiovisuele vertaling van De helaasheid der dingen op de interpretatie van deze film als ‘typisch Vlaams’, kan gelezen worden als voorproef op dit dossier.

 

Peren, varkensvlees en Vlaamse primitieven

Peren en varkensvlees, dat waren tot voor kort de belangrijkste Belgische exportproducten naar Rusland. Tot voor kort, want op 7 augustus 2014 kondigde Rusland een importverbod af voor rund- en varkensvlees, groenten, fruit, vis, en zuivel vanuit de Verenigde Staten en de Europese Unie. Voor de Belgische landbouw kwam dat neer op een zware klap, die met name onze perentelers moeilijk te boven komen. Volgens de laatste persberichten probeert Rusland nu in zijn perenbehoefte te voldoen door Belgische peren het land binnen te smokkelen via Wit-Rusland. Wat voor peren geldt, ligt voor literatuur anders. Indien Rusland een verbod zou uitvaardigen voor de import van Belgische literatuur, dan zou er hier allicht geen haan om kraaien. Die import is, een nichepubliek niet te na gesproken, namelijk zo goed als onbestaande.

Het is niet zo dat Belgische literatuur helemaal geen plaats heeft binnen de Russische cultuur. Heel wat groten van de Vlaamse literatuur zijn namelijk in volle Sovjettijd, toen er een professionalisering plaatsvond van literaire vertalers uit het Nederlands, terecht gekomen op de Russische boekenmarkt. Willem Elsschot is daarvan, volgens Michajlova (2003: 66), de populairste. Ook Louis Paul Boon werd door de Sovjetautoriteiten ideologisch acceptabel en bruikbaar genoeg bevonden om te worden gepubliceerd. De Franstalige Belgen deden het echter beter. Twee Franstalig Belgische boeken hebben zelfs een plaats veroverd binnen het Russische schoolprogramma: La légende d’Ulenspiegel (1867) van De Coster en L’Oiseau bleu (1908), dat Maeterlinck speciaal voor het Moskouse Kunsttheater had geschreven. Zowel de schelmenroman als het symbolistische toneelstuk zijn in Rusland behoorlijk bekend, wat onder meer te danken is aan succesvolle verfilmingen. In 1970 kwam er in de Sovjet-Unie de tekenfilm Sinjaja ptitsa (De blauwe vogel) van Vasili Livanov uit. Zes jaar later ging de Amerikaans-Sovjet-Russische adaptatie The Blue Bird van George Cukor in première. Eveneens in 1976 brachten Russische bioscopen Legenda o Tile (De legende over Tijl, zie afbeelding 1) van Aleksandr Alov en Vladimir Naoemov uit, met als centraal thema de vrijheidsstrijd van een onderdrukt volk.

Afbeelding 1. Affiche van de Sovjetfilm Legenda o Tile (De legende van Tijl)

Ondanks de populariteit van hun verfilmingen, hebben De Coster en Maeterlinck geen stempel kunnen drukken op het Russische België-beeld – allicht omdat zij niet als typische vertegenwoordigers van de Belgische cultuur naar voren geschoven werden. Vooralsnog is dat België-beeld niet literair gekleurd. Als we Russische toeristische brochures mogen geloven, moeten Russen België bezoeken om Brugge te bewonderen, zich er te goed te doen aan kwalitatief hoogstaande chocolade en bier, en om diamanten in te slaan. In de beeldvorming over Vlaanderen, en meer in het algemeen over de Lage Landen, speelt ook geraffineerde schilderkunst een belangrijke rol. De Vlaamse primitieven en de in de Gouden eeuw door onze meesters vervaardigde schilderijen, behoren tot onze beroemdste exportproducten in Rusland. Niet minder dan zes zalen van het Nieuwe Hermitagemuseum zijn hieraan gewijd.

 

Een titel als kijkinstructie

Het is een bekende marketingstrategie om producten aan te passen aan de behoeften van lokale markten. Bij cultuurproducten als boeken of films ligt het voor de hand om eerst en vooral de titel grondig te veranderen. Dat gegeven is op zich zo oud als de straat. Genette (1987 : 73) had het al over ‘l’habitude fort courante de modifier le titre lors d’une traduction de l’oeuvre’. Dat is ook gebeurd met De helaasheid der dingen, die Rusland vooralsnog enkel als film bereikt heeft. Toen die in de zomer van 2010 in première ging in de Russische bioscoop, was dat onder de titel Flamandskije natjoermorty, oftewel ‘Vlaamse stillevens’ (zie afbeelding 2). In het interview met Réthelyi (2014: 5) liet Verhulst optekenen zich door deze titelkeuze ‘een beetje verkracht’ te voelen – al heeft hij het mis dat deze titel zoveel betekent als ‘Vlaamse landschappen’.

Afbeelding 2. Russische poster van Flamandskije natjoermorty (Vlaamse stillevens)

  

Afbeelding 3. Vlaams stilleven (1641) van Alexander Adriaenssens

Vlaamse stillevens dus. Voor de Russische kijker bevat deze titel een ironische knipoog naar de beroemde schilderkunst van de Lage landen. De ironie wordt duidelijk in de loop van de film. In plaats van de bekende geraffineerde beelden van mooi gepositioneerde stukken fruit en geschoten wild (zie bijvoorbeeld afbeelding 3), krijgt de kijker zuip- en braakpartijen op zijn bord. Het minste wat over deze titel gezegd kan worden, is dat hij origineel is. In een paar talen heeft het boek en/of de film met de neologische titel De helaasheid der dingen een scatologische titel gekregen. Zo spreekt men in het Duits eenvoudigweg van Die Beschissenheit der Dinge, en in het Frans van La merditude des choses. Verhulst zelf betreurt ‘Die strontheid’: ‘Dat is het helemaal niet. Ik bedoel, het is geen stront.’ (Réthelyi 2014: 5). Overigens is de Russische audiovisuele vertaler niet de enige die een titel gekozen heeft die slechts te begrijpen is met kennis van de lokale markt. Venken en Zalewski (2015), die de Poolse ondertitels van De helaasheid der dingen verzorgden, kozen voor Boso, ale na rowerze (Blootsvoets maar op de fiets). Voor Polen is dat een duidelijke verwijzing naar het eveneens sociaal bewogen boek Boso, ale w ostrogach (Blootvoets maar met sporen) van Stanisław Grzesiuk.

De Russische verwijzing naar schilderkunst is niet zo vergezocht als die op het eerste zicht kan lijken. Niet alleen omdat schilderkunst een belangrijke rol speelt in de Russische beeldvorming over Vlaanderen, maar ook omdat de film zelf een spelletje speelt met beelden. In haar deelonderzoek merkte Brems op dat de regisseur, Van Groeningen, strategisch gebruik maakt van zwart-wit-beelden (Boulogne, Brems en Vanasten 2015): ‘Af en toe verdwijnt de kleur uit het beeld en krijg je een kort stukje in zwart-wit. Als je al die beelden naast elkaar zet heb je een fotoalbum met snapshots uit de jeugd van Gunther, het procedé beeldt het vastleggen van het verleden uit, en geeft er een haast episch karakter aan dat haaks staat op de rest van het verhaal.’ Deze stillevens vormen ‘een verwijzing naar het fictionaliseringsproces dat het vertellen (in boek of film) van het verleden altijd is’. In Rusland werden deze zwart-wit-beelden extra in de verf gezet: aan de Moskouse avant-première, die plaatsvond op 29 juli 2010 op het Moskouse openlucht-filmfestival Summer Times 2010, was namelijk een tentoonstelling gekoppeld met zwart-wit-portretten van de filmpersonages van de hand van de Belgische fotograaf Stephan Vanfleteren (zie afbeelding 4).

Afbeelding 4. De acteur Johan Heldenbergh, die de vader speelt in De helaasheid der dingen. Dit is één van Vanfleterens portretten die de zomer van 2010 in Moskou tentoongesteld werden.

Hier van belang is vooral de expliciete vermelding van het woord ‘Flamandskije’ (Vlaams) in de titel Flamandskije natjoermorty. Het is een weinig subtiele instructie aan het adres van het publiek om de film te bekijken als een document over Vlaanderen. Die instructie werd nog versterkt door een videoboodschap van Felix Van Groeningen die de bij de avant-première vertoond werd voorafgaand aan de eigenlijke filmvertoning (“rež. Feliks van Groningen”). Daarin drukte de regisseur, naar eigen zeggen op verzoek van het Consulaat van België, de Russische kijkers op het hart: ‘there’s only a very small percentage of Belgians who behave like you will see in the movie’. Alsof dat nog niet genoeg was, werd in het programma van het festival met nadruk gewezen op Vanfleterens fotoboek Flandriens, gewijd aan de (in Rusland maar matig bekende) Vlaamse wielrennercultuur (zie “Flamandcy”). De Russen moesten en zouden De helaasheid der dingen als een Vlaamse film bekijken, net zoals de Vlamingen en de Nederlanders dat hadden gedaan?

 

Een Vlaamse film!

Het Vlaams Fonds der Letteren maakt gretig gebruik van de film De helaasheid der dingen om op internationale boekenbeurzen promotie te maken voor de vertaalrechten van het gelijknamige boek. Vanuit het standpunt van de Vlaamse cultuurinstellingen valt er veel voor te zeggen om De helaasheid der dingen te promoten als een Vlaamse film. Was het niet de film Trainspotting van John Hodge die niet alleen de roman van Irvine Welsh,[3] maar de gehele Schotse literatuur in het buitenland op de kaart zette? De film sloeg in als een bom, waarna het boek vertaald werd in een groot aantal talen. Als neveneffect werden ook andere Schotse auteurs ontsloten voor buitenlandse markten. Er bestaat een onmiskenbare parallel tussen de films Trainspotting en De helaasheid der dingen. Beide films zijn gebaseerd op eigentijdse boeken over dialect sprekende personages uit de arbeidersklasse van een provinciestad. Terwijl in Trainspotting een generatie Schotse jongeren wordt opgevoerd die drugsverslaafd is, zoeken de personages van De helaasheid der dingen hun heil in de alcohol. Waarom zou De helaasheid der dingen dus niet hetzelfde effect kunnen teweegbrengen?

Indien het boek en de film De helaasheid der dingen gelezen en bekeken worden als een Vlaams boek respectievelijk Vlaamse film, dat komt dat omdat ze zich hiertoe bij uitstek lenen. Het is een understatement dat de Vlaamse couleur locale in de roman van Verhulst prominent aanwezig is. Het begint met de op de omslag afgebeelde sanseveria, een kamerplant die achter menig Vlaams vensterglas staat (zie afbeelding 5). De romantekst zelf is doorspekt met Vlaamse realia zoals ‘mazout’ (mengeling van bier en cola) en dialect (woorden als ‘nonkel’ in plaats van ‘oom’). Voor de gemiddelde Nederlander is de taal van dit boek géén Standaardnederlands. Als reactie daarop werpt Verhulst smalend op dat de vertaalrechten van het boek te koop zijn: ‘Ik ben zeer nieuwsgierig naar een vertaling [in het Nederlands], ik zou die wel eens willen lezen.’ Hij is ervan overtuigd dat er een ‘gigantische groep woorden in het Nederlands’ bestaat ‘waarvan Nederlanders denken dat het Vlaams dialect is.’ (Réthelyi 2014: 7)

Afbeelding 5. De omslag van De helaasheid der dingen, met sanseveria

De film van Felix Van Groeningen laat op dit punt minder ruimte voor discussie. Hij heeft zich geen moeite getroost om de sfeer van de Vlaamse voorstadgemeente te reconstrueren op het grote scherm. Behoudens de raamverteller drukken de hoofdpersonages zich namelijk uit in een Vlaams dialect dat Nederlanders niet licht kunnen begrijpen, meer bepaald het dialect dat gesproken wordt in Aalst. Daarnaast doet ook de architectuur Vlaams aan en passeren tal van Belgische en Vlaamse realia de revue. Voor de audiovisuele vertaler vormt deze Vlaamse couleur locale, die zo essentieel wordt bevonden voor de film, een bijzondere uitdaging. Wat te doen met die Vlaamse eigennamen, realia en toponiemen, met dat Vlaamse dialect?

 

Russische voice-over-vertaling

In Rusland is het illegaal downloaden van films via het internet wijdverspreid. Hoewel ook economische factoren meespelen, wordt de Russische piraatcultuur verklaard door de ondergrondse samizdat-cultuur die zich in de jaren zeventig en tachtig ontwikkeld heeft als tegenreactie op de officiële Sovjetcultuur. Dit zou geleid hebben tot ‘a collective rather that [sic] private ownership of cultural capital’, aldus Strukov (2011: 246). De helaasheid der dingen vormt geen inbreuk op deze visie op cultuur: je hoeft geen hacker te zijn om de Russische versie van de film binnen de kortste keren te downloaden. Op die manier heeft de film een groot deel van de Russische kijkers bereikt, al is die in de loop van 2010 ook in een groot aantal Russische bioscopen vertoond geweest, tot diep in de Russische provincie.

De Russische versie van De helaasheid der dingen is niet ondertiteld of gedubd, maar is een geval van voice-over-vertaling. Dat wil zeggen dat de oorspronkelijke stemmen niet verwijderd, maar slechts gedempt werden. De vertaling in het Russisch, ingesproken door een beperkt aantal acteurs met minimale intonatie, werd daar bovenop geplakt. Daarbij was lipsynchronisatie geen streefdoel. De voice-over-techniek, die in onze contreien hoogstens gehanteerd wordt voor de vertaling van documentaires, wordt in Oost-Europa op grote schaal gebruikt voor de vertaling van langspeelfilms (Franco, Matamala, Pilar 2010: 24-25). In Rusland worden in feite verschillende technieken naast elkaar gebruikt: de Hollywood-kaskrakers worden gedubd (al dan niet door bekende Russische acteurs) en op niet commerciële filmfestivals worden films vertoond met ondertitels, terwijl de gemiddelde buitenlandse film aan de hand van voice-over-vertaling ter beschikking wordt gesteld. Veel West-Europeanen menen dat dit een achterlijke vorm van audiovisueel vertalen zou zijn. Toch biedt de voice-over-techniek enkele voordelen op ondertiteling en traditionele dubbing. De vertaler kan namelijk een denotatief meer adequate vertaling afleveren, omdat hij niet beperkt wordt door de noodzaak tot lipsynchronisatie of door een bepaald aantal lettertekens. Bovendien wordt de kijker niet afgeleid door de lectuur van ondertitels, en behoudt hij een zeker contact met de brontaal en de originele stemmen van de acteurs. Daarom meent Woźniak (2012: 216) dat een voice-over-vertaling ‘acts not as an alternative, but as a support for the original’.

 

Vergelijking tussen origineel en voice-over-vertaling

De vergelijking van de originele film met de Russische voice-over-vertaling staat toe vast te stellen dat de Russische vertaler in het algemeen een bijzonder hoge graad aan denotatieve adequatie of brontekstgetrouwheid heeft bereikt. Slechts af en toe werd de oorspronkelijke betekenis gewijzigd. Dat was bijvoorbeeld het geval bij de zin ‘Het was duidelijk: kinderkamers krijg je met gedichten niet afbetaald’, die vertaald is als ‘Было очевидно, что литературой нельзя оплатить няню’ [‘Het was duidelijk dat met literatuur geen kindermeid kan worden betaald’]. Toevoegingen werden niet ingelast, en ook het aantal weglatingen van stukken dialoog, zelfs als ze werden uitgesproken op de achtergrond van de eigenlijke handeling, is zeer beperkt. Toch wil dat niet zeggen dat de Russische voice-over-vertaling min of meer hetzelfde effect op de toeschouwer teweeg brengt als de originele film. Op enkele punten zijn namelijk wel betekenisvolle verschuivingen vast te stellen. Met name op het niveau van de Vlaamse couleur locale, die onder meer tot stand komt aan de hand van Vlaamse eigennamen, Vlaamse realia en het overvloedig gebruik van Vlaams dialect.

Afbeelding 6. Shot van De helaasheid der dingen met fictieve dorpsnaam Reetveerdegem

 

Persoonsnamen en toponiemen

Wat de persoonsnamen betreft, is het procedé van de handhaving, waarbij de oorspronkelijke naam in min of meer dezelfde vorm wordt overgenomen, dominant. Opvallend daarbij is wel dat de Nederlandse namen op Russische wijze worden uitgesproken (zo wordt ‘Gunther’ uitgesproken als ‘Goenther’, omdat het Russisch geen u’-klank kent). De enige naam die niet werd gehandhaafd, is de roepnaam ‘Bréejen’ (een verbastering van ‘brede [kerel]’). Hiervan heeft de vertaler ‘Здоровяк’ (‘sterke kerel’) gemaakt, wat een Russisch equivalent is. Het belangrijkste toponiem in De helaasheid der dingen is ongetwijfeld Reetveerdegem (zie afbeelding 6). In Vlaanderen roept dit fictieve toponiem associaties op met de in de volksmond zogenaamde ‘anale driehoek’ (Kontich-Reet-Aartselaar), die symbool staat voor de tristesse van de Vlaamse voorsteden. Deze associatie gaat in de Russische vertaling bijna volledig verloren: de eerste maal wordt ‘Reetveerdegem’ in het Russisch gehandhaafd, met de toevoeging van het woord ‘дно’ (‘bodem’, ‘onderkant van de samenleving’), maar in het vervolg van de film wordt telkens impliciet naar deze gemeente verwezen, bijvoorbeeld aan de hand van het woord ‘деревня’ (‘het dorp’). Een grotere graad aan pragmatische equivalentie bereikt bijvoorbeeld de Franse audiovisuele vertaler, die van Reetveerdegem het even obscène ‘Trou Duc Les Oyes’ maakt, zo stelde Vanasten vast (Boulogne, Brems en Vanasten 2015).

 

Belgische en Vlaamse realia

Vlaamse realia[4] in De helaasheid der dingen zijn bijvoorbeeld de verwijzingen naar de Stoet van de Voil Jeanetten, waarin mannen verkleed lopen als vrouwen, en de vermelding van de drank ‘mazout’. De deelname van de vader en ooms van Gunther Strobbe aan de Stoet van de Voil Jeanetten wordt meermaals in beeld gebracht, zonder toelichting voor de kijker dat het om een traditioneel zuiveringsritueel gaat. Op wie niet vertrouwd is met het Carnaval van Aalst, maken deze door dronken travestieten bevolkte scènes ongetwijfeld een zonderlinge indruk. Dat geldt zeker voor de doorsnee Russische kijker, die travestie associeert met homoseksualiteit, waarvoor in Rusland bitter weinig tolerantie bestaat. Hoewel de techniek van de voice-over-vertaling in theorie ruimte biedt om dergelijke realia toe te lichten aan de hand van toegevoegde vertellerstekst, is dit in Flamandskije natjoermorty niet gebeurd – met als gevolg dat de Russische kijker op de betreffende scènes enkel kan reageren met onbegrip. Ook wat de vertaling van ‘mazout’ betreft, is de vertaler weinig creatief te werk gegaan: dit begrip is niet omschreven of toegelicht, maar eenvoudigweg weggelaten: ‘Hier ze, ne mazout, dat drinken wij hier!’ is vertaald als ‘Вот, вот, что пьют у нас!’ (‘Ziehier, zie wat men bij ons drinkt!’). ‘Vier trappisten’ klinken in het Russisch als ‘четыре пивa’ (‘vier biertjes’), wat een hyperoniem is. Het procedé van de omschrijving, eveneens met verlies van coloriet tot gevolg, werd dan weer gebruikt voor de vertaling van ‘smurf’: ‘игрушка’ (speeltje).

 

Dialect en lage registers

De uitgesproken keuze voor een van het Standaardnederlands afwijkende taalvariëteit strookt met de realiteit in Vlaanderen, waar nog altijd behoorlijk wat dialect wordt gesproken. Terwijl dit taalgebruik in het boek door Verhulst niet gereproduceerd, maar gesuggereerd wordt, aan de hand van woorden als ‘ge’, ‘nonkel’ en ‘poepen’ (in de betekenis van ‘neuken’), zijn de dialogen in de film met meer consequentie dialectisch gemaakt. Een van de kenmerken daarvan is het overvloedige gebruik van Franse leenwoorden uit het Frans, zoals ‘madam’, ‘vélo’ (fiets), ‘ménage’ (huishouden) en ‘kastaar’ (kwibus; afgeleid van ‘costaud’, wat eigenlijk ‘gespierd’ betekent). In de Russische voice-over-vertaling is van dialectisch taalgebruik evenwel amper nog een spoortje terug te vinden: de volledige tekst van alle dialogen werd weergegeven in een gestandaardiseerde variant van het Russisch. Zo klinkt ‘Allé, pa!’ in het Russisch als ‘Осторожно, папа!’ (‘Voorzichtig, papa!’) en ‘Houdt erover op, ’t is mijn ménage!’ als ‘Перестань, это мое дело!’ (‘Houd op! Dat is mijn zaak.’). De enige indicatie voor de Russische kijker dat de personages geen standaardtaal spreken, is de handhaving van ‘madam’ als ‘мадам’ (‘madame’). De Russische kijker herkent dit woord als een Frans leenwoord, maar dat wordt eerder geassocieerd met hoogdravend of sarcastisch taalgebruik dan met volks taalgebruik. Overigens gaat het dialectisme van de personages in De helaasheid der dingen hand in hand met een opvallend laag taalregister, waarbij seksueel getinte krachttermen en scheldwoorden niet worden geschuwd. In de Russische voice-over-vertaling is het taalregister aanzienlijk opgekrikt. Ik beperkt mij hier tot twee voorbeelden: ‘ik draai hem, godverdomme, met zijn kloten in de gekaptmolen[5]’ wordt ‘из него фарш сделаю’ (‘ik zal van hem gehakt maken’). ‘D’r hangt tamelijk wat tet aan!’ verandert in het net iets minder figuratieve en platvloerse ‘с парой отличных сисок!’ (met een stel excellente tieten!).

De vastgestelde standaardisering doet het dialect, een van de meest opvallende kenmerken van de film, teniet. Toch behoeven deze ingrepen geen verbazing. Volgens vertaalwetenschappelijk onderzoek is standaardisering bij voice-over-vertaling nog wijder verspreid dan bij dubbing, ‘in order to facilitate the comprehension of the final audiovisual product’ (Franco, Matamala, Pilar 2010: 78-79). Meer in het algemeen is een zekere mate aan standaardisering kenmerkend aan alle vormen van vertaling: zoals bekend noemt Toury (1995: 267-274) deze tendens zelfs ‘a translation law’. Deze tendens is des te groter bij indirecte vertaling. Het is best mogelijk dat de Russische audiovisuele vertaling onrechtstreeks tot stand is gekomen, of dat een veelheid aan bronteksten door elkaar gebruikt werd. Eclectische vertaling is een veelvoorkomende praktijk bij het vertalen van films. Sowieso stelt het productiehuis een Engelse moedervertaling van de Nederlandstalige dialooglijst ter beschikking (Venken en Zalewski 2015). Deze Engelse vertaling, in hoofdzaak gericht op denotatieve equivalentie, kan worden gebruikt als intermediaire vertaling. Eventueel kan dan nog inspiratie opgedaan worden bij audiovisuele vertalingen van hetzelfde product in andere talen – al valt niet na te gaan of dat ook in Rusland gebeurd is.

Om te begrijpen waarom het lage register in zo’n aanzienlijke mate gestandaardiseerd werd in de Russische vertaling, kan ook gewezen worden op het feit dat dialecten in Rusland relatief slecht ontwikkeld zijn. Indien de vertaler ervoor zou opteren om het dialectische karakter van de dialogen te handhaven, zou bovendien een keuze moeten worden gemaakt voor een welbepaald dialect. Onvermijdelijk zou dit gepaard gaan met de creatie van een nieuwe couleur locale. Je zou, als audiovisuele vertaler, de personages bijvoorbeeld een Oekraïens accent kunnen geven, maar dan zou de film allicht door kijkers als ongeloofwaardig worden beschouwd, omdat de setting geen Oekraïense indruk maakt. Wat de Franse dubbing van De helaasheid der dingen betreft, werd trouwens wel voor taalvariëteit gekozen die afwijkt van de standaardtaal: namelijk Belgisch Frans (Boulogne, Brems en Vanasten 2015). De Poolse ondertitelaars, Venken en Zalewski (2015), hebben overwogen om het Silezisch dialect te gebruiken ter vertaling van het Aalsters, maar hebben dit uiteindelijk toch niet gedaan om geen associaties op te roepen met een ‘koolmijnengrensregio’.

 

Gevolgen verschuivingen

Films gericht op entertainment werken meestal clichébevestigend. Gonzalez Ruiz en Cruz Garcia (2007: 229) menen dat kijkers die een gedubde film voorgeschoteld krijgen die niet beantwoordt aan het cliché van een bepaalde natie zich gemakkelijk kunnen vergissen over de plaats waar het verhaal zich afspeelt. Mutatis mutandis is het vermoeden gerechtvaardigd dat Russische kijkers De helaasheid der dingen niet meteen in Vlaanderen kunnen thuisbrengen. Deze film staat namelijk veraf van de bestaande stereotypen over Vlaanderen. Sterker nog: de walmende rode draad van het alcoholisme die doorheen de film loopt roept bij de Russen geen associaties met exotische culturen, maar sluit prima aan bij de beelden die Russen over hun eigen cultuur cultiveren. Wel zou je in dit verband kunnen opperen dat er in De helaasheid der dingen anders en elders gedronken wordt: in plaats van wodka wordt bier gedronken en in plaats van thuis of op straat, gebeurt dat in de kroeg. Dat bier kan eventueel nog associaties oproepen met België, dat in Rusland ook wel gekend is voor de kwalitatieve bieren. Of de kroeg ook als Vlaams erkend wordt, ligt niet perse voor de hand. Hoeveel Russen weten hoe een Belgische kroeg er vanbinnen uitziet?

De vaststelling dat de audiovisuele vertaalstrategie de Vlaamse couleur locale, zoals die in eigennamen, toponiemen, realia en Vlaams dialect, tot uiting komen, voor een groot stuk heeft weggegomd, zorgt uiteraard voor een losweken van de film uit de Vlaamse context. De eventuele verwarring over waar de film zich afspeelt wordt nog in de hand gewerkt door de manier waarop de titel van de film in beeld wordt gebracht. In de originele film verschijnt de titel ‘De helaasheid der dingen’ letter per letter bij aanvang van de film op het scherm, als afkomstig uit een typemachine. In de Russische versie leest de kijker echter de Duitse titel: ‘Die Beschissenheit der Dinge’ (zie afbeelding 7). Ongetwijfeld is deze vertaalkeuze gericht op het verhogen van de begrijpelijkheid: in Rusland komt kennis van het Duits vaker voor dan die van het Nederlands.

Afbeelding 7. Een van de eerste shots van de Russische versie van De helaasheid der dingen

Toch zou het te kort door de bocht zijn om te stellen dat de audiovisuele vertaalstrategie een totaal losweken van de film uit de Vlaamse context als effect heeft. De macht van een audiovisuele vertaler is beperkt. De film bestaat immers voor een groot stuk bestaat uit beelden, waar de audiovisuele vertaler geen rechtstreekse invloed op uitoefent. Uiteindelijk is het referentiekader van de kijker toch nog doorslaggevend om te bepalen of De helaasheid der dingen als een Vlaamse film wordt bekeken.

Een spoortocht op het internet (zoals de websites Kinopoisk.ru, Filmsimhonet.ru en Megacritic.ru) naar reacties van Russische kijkers suggereert dat de Vlaamse context van de film volstrekt onbelangrijk wordt gevonden. Hun appreciatie gaat vooral uit naar de universele verhaallijn. De helaasheid der dingen gaat niet zozeer over Vlaanderen, maar over ‘не очень-то удачливaя провинциальнaя семейкa’[6] (ееn niet erg succesvol gezin uit de provincie), ‘жизнь подростка в семье алкоголиков’[7] (‘het leven van een puber in een gezin van alcoholici’), over hoe ‘ростой мальчик из не очень благоприятной семьи смог стать нормальным мужчиной’[8] (‘een gewone jongen uit een niet erg welvarend gezin een normale man kon worden’). Indien de gebeurtenissen van de film dan toch in verband worden gebracht met een geografische regio, dan is dat niet zozeer Vlaanderen, maar heel Europa: ‘Это фильм о сегодняшней дикой Европе.’[9] (Dit is een film over het hedendaagse losgeslagen Europa); ‘Грустный взгляд на нынешнее состояние ожиревшей и погрязшей в плебеских излишествах Европы.’[10] (Een trieste blik op de eigentijdse toestand van het van zijn plebejische excessen oververzadigde Europa.)

 

De bevrijding door de Russen

Het lijkt erop dat door twee grenzen over te steken, die van papier naar het doek en van het Nederlandse naar het Russische taalgebied, een dimensie die door de boek- en filmcritici in Nederland en Vlaanderen essentieel wordt bevonden, naar de achtergrond verschuift. De helaasheid der dingen mag zich in Vlaanderen en Nederland dan aandienen als een document over Vlaanderen, Flamandskije natjoermorty doet dat in Rusland, in weerwil van de titel, niet. Enerzijds zou je kunnen denken dat Verhulst dus in zekere zin zijn slag binnen haalt. Hij laat namelijk verstaan dat de uitgebeelde primitievelingen ook als ze geëxporteerd worden naar andere taalgebieden wat hem betreft geen vertegenwoordigers zijn van Vlaanderen, maar gewoon mensen: ‘Toen het boek hier in Rome werd voorgesteld was er een vrouw in bontjas die naar me toe kwam en zei: “Dat kennen wij hier toch niet zo van dat vuile marginale,” maar meteen daarna kwam er een man naar me toe die zei dat zijn zoon aan de drugs zat’ (Réthelyi 2014: 7). Anderzijds is het ook zo dat de bevrijding van de Vlaamse dimensie ook ruimte creëert voor nationaal-Russische interpretaties – maar de kwestie hoe die interpretaties eruit zouden kunnen zien valt buiten het bestek van dit artikel.

Tot slot kan worden opgemerkt dat de import van de film De helaasheid der dingen in Rusland min of meer op de valreep heeft plaatsgevonden. De wetten die Rusland gedurende de laatste twee jaren afgekondigd heeft om homoseksualiteit en het gebruik van scheldtaal in de publieke ruimte aan banden te leggen, maken de publieke vertoning van De helaasheid der dingen, met zijn Voil Janetten en grofgebekte hoofdpersonages, namelijk strafbaar.[11] Gesteld dat een Russische uitgever vandaag een adequate vertaling zou uitbrengen van De helaasheid der dingen, dan riskeert hij vervolging wegens de publicatie van ‘niet-standaard lexicon’. Het spreekt voor zich dat deze constellatie de Russische receptiebereidheid voor De helaasheid der dingen als boek niet in de hand werkt – al zijn er altijd nog de Belgische peren, die de Russen leren dat goede Belgische producten ook zonder officiële goedkeuring kunnen worden verkregen.

 

Bibliografie

• Boulogne, Brems en Vanasten 2015 – Pieter Boulogne, Elke Brems en Stéphanie Vanasten. ‘Van Reetveerdegem naar Parijs en Moskou. De helaasheid der dingen als (vertaalde) verfilming’, 2015. Webfilter. http://www.tijdschrift-filter.nl/webfilter/dossier.aspx
• ‘Flamandcy.’ A-One Films. http://a-onefilms.com/blog/789
• ‘Flamandskie natjurmorty.’ Cinema.spb.ru. http://www.cinema.spb.ru/forum.php?showthread=1&fid=1&tid=1695
• ‘Flamandskie natjurmorty.’ Megacritic.ru. http://www.megacritic.ru/film/1276.html
• ‘Flamandskie natjurmorty. De helaasheid der dingen’ http://www.kinopoisk.ru/film/427429/
• Franco,  Matamala, Pilar 2010 – Eliana Franco, Anna Matamala en Pilar Orero, Voice-over-translation. An overview. Bern: Peter Lang, 2010.
• Genette 1987 – Gérard Genette, Seuils. Paris: Editions du Seuil, 1987.
• Gonzalez Ruiz en Cruz Garcia 2007 – Victor M. Gonzalez Ruiz, Laura Cruz Garcia, ‘Other voices, other rooms? The relevance of dubbing in the reception of audiovisual products’ In: Remael, Aline en Neves, Josélia (ed.). Linguistica Antverpiensia. A Tool for Social Integration? Audiovisual Translation from Different Angles. 2007: 6. p. 219-233.
• Grit 2004 – Grit Diederik, ‘De vertaling van realia.’ In: Bloemen, Henri et al. (red.) Denken over vertalen. Tekstboek vertaalwetenschap. Utrecht: Vantilt, 2004. p. 279-286.
• Michajlova 2003 – Irina Michajlova, ‘Niderlandskaja literatura po-russki: dva veka istorii’. In: Scheltjens, Werner. Bibliografie van de Nederlandse literatuur in Russische vertaling. Sint-Petersburg: Aleteja, 2003. p. 23-68.
• Nagayama 2012 – Saki Nagayama, ‘Het ontstaan van Spijtige dagen. De helaasheid der dingen in het Japans.’ Filter. Tijdschrift over vertalen. 2012, Nr. 4. p. 9-14.
• ‘Otzyvy o fil’me Flamandskie natjurmorty’. Imhonet.ru. http://films.imhonet.ru/element/1133266/opinions/
• Paget 1999 – Derek Paget, ‘Speaking out. The transformations of Trainspotting’ In: Cartmell, Deborah & Whelehan, Imelda (red.). Adaptations. From text to screen, screen to text. London/New York: Routledge, 1999. p. 128-140.
• Réthelyi, Orsolya. ‘“Altijd opnieuw ergens schrijver worden” Gesprek met Dimitri Verhulst.’ Filter. Tijdschrift over vertalen. 2014, Nr. 4. p. 3-8.
• ‘rež. Feliks van Groningen, Flamandskie natjurmorty.’ Youtube. http://youtu.be/Fu_nsOrLuSo
• Rigney 2012 – Ann Rigney, The Afterlives of Walter Scott. Memory on the Move. Oxford University Press, 2012.
• Strukov 2011 – Vlad. Strukov, ‘Translated by Goblin. Global challenge and local response in Post-Soviet translations of Hollywood films’. Baer, Brian James (ed.). Contexts, Subtexts and Pretexts. Literary translation in Eastern Europe and Russia. p. 235-248. John Benjamins, 2011. [= Benjamins Translation Library Volume 89]
• Toury 1995 – Gideon Toury, Descriptive Translation Studies and Beyond. Philadelphia: John Benjamins, 1995.
• Venken en Zalewski 2015 – Machteld Venken, Krzysztof Marcin Zalewski. ‘Boso, ale na rowerze. De Helaasheid der dingen in Polen.’ 2015 Webfilter. http://www.tijdschrift-filter.nl/webfilter/dossier.aspx
• Verhulst 2007 – Dimitri Verhulst, De helaasheid der dingen. Contact: Amsterdam/Antwerpen. 2007.
• Woźniak 2012 – Monika Woźniak, ‘Voice-Over or Voice-in-between? Some Considerations about Voice-Over Translation of Feature Films on Polish Television’ In: Remael, Aline, Orero, Pilar en Carroll, Mary (eds). Audiovisual Translation and Media Accessibility at the Crossroads. Media for All 3. Amsterdam, 2012, New York: Rodopi.

 

Noten

• [1] The Circulation of Dutch Literature, afgekort CODL, is een netwerk van academie die zich bezighouden met de overdracht en de receptie van een dozijn geselecteerde Vlaamse en Nederlandse literaire teksten in nationaal en internationaal perspectief. Zie http://www.codl.nl/.
• [2] Volgens een getuigenis van Nagayama (2014: 12), de Japanse vertaalster van Verhulst, sluiten bepaalde stemmingen van De helaasheid der dingen inderdaad naadloos aan bij de Japanse mentaliteit: ‘Je zou de roman niet snel associëren met nette, rustige Japanners, maar toch hebben ze een stevige traditie om dronken te worden. Wie ooit in het echt of in een documentaire heeft gezien hoe Japanners in beesten veranderen als ze na het werk samen gaan drinken, begrijpt dat ze de drankscènes in dit boek enorm waarderen.’
• [3] Een diepgravende analyse van de adaptatie Trainspotting wordt ondernomen door Paget (1999).
• [4] Hier opgevat als ‘de concrete unieke verschijnselen of categorale begrippen die specifiek zijn voor een bepaald land of cultuurgebied en die elders geen of hooguit een gedeeltelijk equivalent kennen’ (Grit 2004: 279).
• [5] Dialect voor ‘gehaktmolen’.
• [6] ‘Otzyvy o fil’me Flamandskie natjurmorty’
• [7] ‘Flamandskie natjurmorty’ Cinema.spb.ru.
• [8] ‘Flamandskie natjurmorty. De helaasheid der dingen’
• [9] ‘Otzyvy o fil’me Flamandskie natjurmorty’
• [10] ‘Flamandskie natjurmorty. De helaasheid der dingen’
• [11] In Rusland bestaat al langer geïnstitutionaliseerde intolerantie voor het gebruik van scheldwoorden in de publieke ruimte. Volgens artikel 20.1 van het Russische Wetboek der Administratieve Overtredingen komt het ongecensureerd gebruik van ‘брань’ (‘onwelvoeglijke taal’) neer op een schending van de openbare orde. Daarop staat een maximumstraf van 15 dagen gevangenis. In 2013 werd de wetgeving over het gebruik van ‘niet-standaard lexicon’ nog verstrengd, met als een van de eerste gevolgen een ban op de publieke vertoning van Zvjagintsevs Leviathan (2014). Los daarvan is er in Rusland sinds 2013 ook een wet van kracht, zogenaamd om minderjarigen te beschermen, die uitingen van homoseksualiteit in de publieke ruimte aan banden legt.